ҚСП өкілі Арман Есентаев: Ауғанстанмен сауда жасау ерекшеліктері

Өткен аптада Қазақстандық «Заман-Банк» пен ауғандық «Газанфар Банкі» арасында $10 мың көлеміндегі алғашқы тікелей аударым жүзеге асырылды. Бұл қадам отандық банк тарапынан тәуекелге барудың арқасында мүмкін болды (басқа банктер әзірге мұндай қадамға барған жоқ). «Курсив» басылымы Ауғанстанмен сауда жасап жүрген және мұндай қадамға енді баруды жоспарлап отырған қазақстандық кәсіпкерлермен сөйлесті.

Пікірлер

Ауғанстанмен жұмыс істейтін (немесе жұмыс істеуді жоспарлап отырған) қазақстандық кәсіпкерлерді үш шартты топқа бөлуге болады.

Бірінші топ – қазіргі жағдайға толық қанағаттанатындар. Қостанай облысынан ұн шығаратын кәсіпкер, Ауғанстанға өнімін ширек ғасырдан бері жеткізіп келе жатқанын және барлық жағдайдың өзіне ыңғайлы екенін айтады. «Мен ауғандық іскер адамдармен жұмыс істеймін, бізге ештеңе керек емес, тек кедергі жасамаса болғаны», – дейді ол. Кәсіпкердің айтуынша, логистика мен төлемдерге ауғандықтар өздері жауап береді, сондықтан алғашқы тікелей банктік аударым оны еш алаңдатпаған. «Мен бұл туралы ойланбаймын, – дейді ұн шығарушы. – Олар ақшаны менің шотыма аударады, ал мен ұнды жіберемін. Олар бұл ақшаны қалай аударады, ол мені мүлде қызықтырмайды».

Екінші топ – сауданың ерекшеліктері мен менталитеттегі айырмашылықтарды атап өтетіндер. Мысалы, Тараздан шыққан макарон өнімдерін өндіруші кәсіпкер Ауғанстанмен бартерлік сауда жүргізуді жоспарлап отыр. Ол доллар бағамының тұрақсыздығына алаңдаулы, сондықтан тауар айырбасының сенімді бағасын анықтауға тырысады.

«Мен трансшекаралық аударымдар туралы ойланбаймын, бартерге басымдық беремін, – дейді ол. – Біз оларда тапшы тауарды жеткіземіз, ал олар бізге жетіспейтін өнімдерді береді. Мысалы, шафранды мен анар шырынын Қытайда да сатуға болады. Мен бір килограмм макарон берсем, олар екі литр шырын береді. Сол кезде доллар бағамы маңызды болмай қалады».

Тараздан келген бұл кәсіпкер Ауғанстанмен сауда жасау үшін қазір ағылшын тілін үйретеді: «ондағы барлық білімді адамдар ағылшын тілін біледі – американдықтардың 20 жылдық билігі бекер өтпеді. Орыс тілінде аудармашы табу қиын емес». Мұны кәсіпкер Кабулдағы қазақстандық тауарлар көрмесінде делегация құрамында болып білді. Сол жерде ол Ауған іскер әйелдерінің мінез-құлқына назар аударды. «Олар біреудің әйелімен сөйлесуге немесе оған қарауға болмайды дейді, бірақ олар өздері (көрмеде. – «Курсив») маған жақындады, олар менің өнімдеріме қызығушылық танытты», - деп таң қалды ол.

Ауғанстанда қолдан жасалған кілемдерге тапсырыс бергісі келетін Алматылық кәсіпкер табысты жұмыс істеу үшін Ауған серіктесімен жеке Ауғанстанда, Қазақстанда немесе бейтарап аумақта, мысалы, Дубайда танысу керек деп санайды. «Ауғандықтарға барғаннан кейін сіз жақсы серіктес болып саналасыз», – дейді ол. «Бұл шығыс мәдениеті: олар үшін құрмет маңызды» . «Курсив» сұхбаттасушылары байқағандай, шығыс мәдениетінің ерекшеліктерінің бірі – іскерлік келіссөздер алдында «бала-шаға аман-есен ба?» сияқты міндетті small talk жүргізетіні. 

Кәсіпкерлердің үшінші тобы Қазақстан мен Ауғанстан арасындағы саудада проблемалар жинақталғанын және қазір сенім дағдарысы байқалып отырғанын мойындайды. Бұл туралы, мысалы, 15 жылдан бері осы бизнесті жүргізіп келе жатқан Ауғанстандағы қазақстандық ұнды көтерме сатып алушы айтып отыр. Ол Қазақстанмен сауданың негізгі проблемасы – алдын ала төленгеннен кейін тауарды бірнеше айға кешіктіретін немесе сапасыз жеткізетін жосықсыз жеткізушілер екенін атап көрсетеді.

«Жаман мен жақсы ұнның арасында 50 айырмашылық бар, ал өткен жылы бұл айырмашылық 1 100 болды», – өткен жылғы қақтығыстарды еске алды. – Сонымен қатар кейбір диірмендер жеткізілімдерді кешіктіреді. Олар банктен несие алмайды, оның орнына олар біздің ақшамызды екі және бес айға пайдаланады. Төлем қайтарылмайды немесе ұн жөнелтілмейді. Сондықтан көптеген адамдар Қазақстанмен жұмысты тоқтатады».

Сонымен қатар бизнесмен Қазақстанда бірнеше жылдар бойы жұмыс үздіксіз жүріп келе жатқан өте сенімді бизнес-серіктестері бар екенін және оларды атымен атаудан жалықпайтынын атап өтті. Ол барлық «адал емес диірмендерді» атауға дайын. 

Мемлекет бизнес қатынастарын қалай түзетеді?

Ресми қазақстандық тараптың мұндай қақтығыстарға өзіндік көзқарасы бар. 

Қазақстанның сыртқы сауда палатасының өңірлік өкілі, Қазақстанның Ауғанстандағы сауда үйінің басшысы Арман Есентаевтың айтуынша, өткен жылы қазақстандық бидайдың сапасыздығы ауа-райына байланысты болған.

«Алайда биыл Республика элеваторларына 6,9 млн тоннадан астам астық, оның ішінде 5 млн тонна бидай түсті. Олардың 60%-ы 3-сыныпқа жатады. Яғни, бізде мол өнім ғана емес, жоғары сапалы бидай да басым», - деді ол.

Ол қазақстандық компанияларға «нарық талап ететін салыстырмалы түрде төмен бағамен болса да, Ауғанстанға бидайды белсенді түрде сатуға"кеңес береді. Сенім мәселесіне келетін болсақ, Арман Есентаев олардың екі жақта да бар екенін, «бұл бизнес» екенін атап өтті. «Мұндай проблемалық жағдайлар Ауған тарапынан да бар", - дейді ол. - Мысалы, 2018, 2020 жылдардан қалған қарыздар. Біз оларды сәтті шешеміз».

Арман Есентаев Ауғанстанмен жұмыс істеу кезінде қазақстандық кәсіпкерлер ескеретін бірнеше маңызды жайттарды атап өтті. 

Төлемдер. Банктік төлемдер үшінші елдер (Қырғызстан, Тәжікстан, Өзбекстан, Түркия, БАӘ) арқылы жүзеге асырылады. Ауған компаниялары мерзімді түрде келісімшартта келісілмеген елден ақша аударатындықтан, экспорттық келісімшартты жабу кезінде қиындықтар туындайды: ақшаның түсуін қосымша түсіндіру қажет. Алайда жағдай өзгеруде. Заман Банкі мен Ghazanfar Банкі арасындағы келісімдерге қосымша тағы үш ауған банкімен келісімдер жасалуда: Afghan International Bank, Afghan United Bank и Azizi Bank.

Ауғанстандағы күрделі экономикалық жағдайға қарамастан, Ауған іскер топтарының төлем қабілеттілігіне күмән жоқ, деп сенеді Есентаев. Сонымен қатар ауғандықтар әдетте алдын-ала төлем жасауға дайын. 

ҚР Сыртқы сауда палатасының өкілі бизнес-менталитеттің айырмашылығын да ескереді. Ауғандықтар келіссөздерді бірден төмен бағамен бастайды және көтерілу жағына шығады, ал қазақстандықтар диалогты нақты бағамен шағын өсіммен бастайды.

Логистика. Т/ж және автомаршруттардың болуына қарамастан, логистикада проблемалар бар, деп мойындайды Арман Есентаев. Ауған бағыты қазақстандық автомобиль тасымалдаушыларына тиімсіз, сондықтан онда өзбек және түрікмен логистикалық компаниялары жұмыс істейді. 

Маусымдық тапшылық және теміржол вагондарының бағасы көтеріледі, бірақ 2024 жылдың күзінде Өзбекстан арқылы да, Түрікменстан арқылы да бәрі жақсы өтті.

Визалар. Ауғанстанның визалық саясаты айтарлықтай адал және үкімет аймақтағы сауданы дамытуға ұмтылады. Сондықтан қазақстандықтарға іскерлік визалар қысқа мерзімде беріледі, тіпті визаны мемлекетке келер кезде де алуға болады. Бұл ретте ауған кәсіпкерлері қазақстандық визалардың қиындықтарына назар аударып отыр. Алайда, ешқандай заңдық кедергілер жоқ, бас тартуға виза түрі мен сапардың көрсетілген мақсаты арасындағы сәйкессіздік себеп болуы мүмкін. Мысалы, ауғандықтар көрмеге қатысу үшін көп мәртелік туристік виза алуға өтініш бергенде.

Баждар. Ауғанстанда өндірілген көптеген тауарлар үшін Қазақстанда нөлдік немесе төмендетілген кедендік баждар, соның ішінде қолдан жасалған кілем бұйымдары, кептірілген жемістер, жаңғақтар қолданылады.

Бірақ Ауғанстан билігі ұн тарту өнеркәсібін дамытуды көздеп отыр, бұл ретте бидай сатып алуға басымдық берілген. Қазан айында импорттық ұнға кедендік баж салығы қазірдің өзінде 5-тен 10 пайызға дейін өсті.

«Бүгінгі Ауғанстан біздің 90-шы жылдарымыз»

Қазақстан Республикасы Сыртқы сауда палатасының аймақтық өкілі тауар айырбастау операцияларының орындылығын көріп отыр. Есентаев бартерлік сауда тетіктерін үкімет деңгейінде қарастырған жөн деп санайды. Бұл қазақстандық астық пен ұнның тек Ауғанстанға ғана емес, Пәкістан мен Иранға экспортталуына ықпал етеді.

Ауғандықтарға тағы не сатуға болады? Автомобильдер, аккумуляторлар, трансформаторлар, кабельдер, электр өткізгіштер, құбыр арматурасы, қазандықтар, резервуарлар, цистерналар, цистерналар, тыңайтқыштар, тұрмыстық техника, күнбағыс майы, полипропилен, поливинилхлорид, тұрмыстық химия, дәрі-дәрмектер, газдар, битум, прокат, штангалар, металл құрылымдар, сымдар, ірімшіктер, шұжықтар – тізімдейді Арман Есентаев.

«Курсивке» сұхбат берген кәсіпкерлер Ауғанстанды Қытай және Өзбекстанмен үнемі салыстырып, соңғысының технология жағынан айтарлықтай артта қалғанын және бизнес мүмкіндіктерінің осында жатқанын баса айтты.

«Өзбекстанды аралап көрдім, ол жақта бізге жететін ештеңе жоқ, өйткені ол барлық жағынан дамыған мемлекет», - дейді тараздық продюсер. – Оларда өңделген тауарларды импорттағанда елеулі қорғаныс баждары бар. Өзбектер бидай сатып алып, макарон өнімдерін өздері жасайды. Ал Ауғанстанның өндірістік қуаты әлсіз. Бұл дегеніміз, ол жерге ұнмен ғана емес, макаронмен де баруға болады. Ауғанстан біздің 90-шы жылдар, біз импорттың бәрін тұтындық».

«Алғашында бұл қорқынышты, бірақ кейін стереотиптер жойылады» - бұл ой қазақстандық кәсіпкерлермен барлық әңгімелердің лейтмотиві болды.  Ауғанстанда қарапайым адамдардың өмір сүретінін қалай білгендерін айтып берді.

Қолмен тоқылған кілемге қызығатын алматылық кәсіпкер: «Алғаш рет өзімді аздап ыңғайсыз сезіндім: сен АҚШ-қа бармайсың», - дейді. – Бір айға жуық уақыт болған соң, мен босаңсып, жергілікті көлікте емін-еркін қозғала бастадым. Сапар алдында мен стереотиптердің ықпалында болдым, бірақ АҚШ-қа келгенде, сол жердегі мейірімді адамдарды көрдім. Әуежайда, дүкендерде қарапайым адамдар саған күледі, сені көргеніне қуанышты».

Қазақстан мен Ауғанстан қазір бір-бірімен не сауда жасайды?

Қазақстан мен Ауғанстан арасындағы өзара сауда туралы айта кетсек, импортты елемеуге болады: олар экспорттан 30 есе аз, негізінен жемістер мен көкөністер. Қазақстан сату көлемін ұлғайтуға ұмтылуда және 2022 жылы бұл жерде экспорт кенеттен екі есе өсіп, шамамен 1 миллиард долларға жеткен, алайда бұл өсім ұзаққа созылмады. Ал келесі жылы сатылымдар 2020 жылғы деңгейге қайта оралды. Ағымдағы жыл да рекордты емес, керісінше төмендеді: 2024 жылдың қаңтар-қыркүйек айларында Қазақстан Ауғанстанға 356,3 млн долларға тауар сатты (өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда минус 20,7%).

Негізгі экспорттық тауар – ұн, оның үлесіне сатудың 60%-дан астамы тиесілі, сондықтан Ауғанстанмен тауар айналымы негізінен астық нарығындағы жағдайға байланысты. 2022 жыл Қазақстан үшін егін көлемі жағынан да, бағасы жағынан да қолайлы жыл болды, бұл Ауғанстанға рекордтық көлемді жеткізуге мүмкіндік берді. Жылдың басты оқиғасы – Украинадағы әскери қақтығыстың басталуы әлемдік азық-түлік нарығына айтарлықтай әсер еткені де есімізде.

2022 жылғы жағдай енді қайталанбайды. 2023 жылы Ауғанстанға ұн экспорты физикалық түрде небәрі 6,4%-ға, 1 271 мың тоннаға дейін қысқарды, бірақ ақшалай есептегенде олар үштен біріне, 554 миллион доллардан 368 миллион долларға дейін төмендеді, ал 2024 жылы жақсы өнім болғанына қарамастан баға кереметі болмайды.

Дегенмен, металл прокат және сұйытылған газ сияқты басқа заттардың сатылымы өсуде немесе тіпті бұршақ және басқа бұршақ дақылдары сияқты нөлден пайда болады.